تهیه دو فرم کوتاه و موازی از فرم بلند مقیاس توکل به خدا (TiG)
محورهای موضوعی : روانسنجی
مصطفی کوچکزائی
1
,
باقر غباری بناب
2
*
,
فریبا حسنی
3
,
مهدی دوایی
4
1 - دانشجوی دکترای مشاوره، گروه تربیت و مشاوره، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استاد، دانشکدۀ روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 - دانشیار، گروه روانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
4 - استادیار، گروه تربیت و مشاوره، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: مقیاس توکل به خدا, فرم‌های موازی, ویژگیهای روانسنجی,
چکیده مقاله :
توکل به خدا یکی از روش‌های مقابلۀ مذهبی است که در شرایط سخت، می‌تواند راهگشای افراد باشد. هدف پژوهش حاضر، کوتاه‌سازی و تهیۀ دو فرم موازی از فرم بلند مقیاس توکل به خدا و بررسی ویژگیهای روانسنجی آنها در افراد متأهل بود. پژوهش حاضر باتوجه‌به هدف، از نوع کاربردی و از نظر شیوه جمع‌آوری دادهها، از نوع پژوهش‌های توصیفی – همبستگی است. جامعه پژوهش شامل کلیه مردان و زنان متأهل شهر تهران در مناطق شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز بودند که از میان آنها با استفاده از روش نمونهگیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای، 773 نفر انتخاب شدند. برای بررسی ویژگیهای روانسنجی فرم‌های موازی، از تحلیل عاملی تأییدی و همبستگی با دیگر ابزارها استفاده شد. نتایج نشان داد که هر دو فرم موازی مقیاس توکل به خدا، از شاخص‌های برازش مطلوبی در مردان و زنان، برخوردار هستند که حاکی از مناسب‌بودن روایی سازه فرم‌های مقیاس توکل به خدا بود. جهت بررسی پایایی از ضریب آلفای کرونباخ و سنجش همبستگی بین ابعاد دو فرم موازی استفاده شد که نتایج، حاکی از مناسب‌بودن مقادیر در هر سه بعد رفتار، شناخت و هیجان بود. همچنین تمامی ابعاد در هر دو فرم، همبستگی‌های مثبت و معناداری را با دلبستگی ایمن به خدا و بزرگسالان نشان دادند و در مقابل، با دلبستگی اضطرابی و اجتنابی به خدا و اضطرابی بزرگسالان، همبستگی‌های منفی و معناداری داشتند که نشان‌دهندة روایی همگرا و واگرای مناسب فرم‌های موازی است. در نتیجه، می‌توان گفت که هر دو فرم موازی توکل به خدا از ویژگیهای روانسنجی مناسبی برای به‌کارگیری در پژوهش‌های روان‌شناختی برخوردارند.
The present study aimed to shorten and prepare two parallel forms of the Trust in God (TiG) scale and examine their psychological characteristics in married men and women. According to the purpose, the current research is of the applied type, and in terms of the data collection method, it is descriptive. The research population included all married persons in the north, south, east, west, and center of Tehran, from which 773 people were selected using Cohen's sampling formula and multi-stage cluster sampling method. Confirmatory factor analysis and correlation measurement with other tools were used to investigate the psychometric properties of parallel forms. The results showed that both parallel forms of TiG scale have good fit indices in men and women, which indicated the appropriateness of the construct validity of TiG short forms. Cronbach's alpha coefficient and correlation between the dimensions of two parallel forms were used to check the reliability, and the results indicated that the values in all three dimensions of behavior, cognition, and emotion of TiG forms were appropriate. Also, all dimensions in both forms of TiG showed positive and significant correlations with the subscales of secure attachment to God and secure attachment of adults; on the contrary, they had negative and significant correlations with the subscales of anxious attachment to God, avoidant attachment to God, and anxious attachment of adults, which shows the appropriate convergent and divergent validity. In conclusion, it can be said both parallel forms have suitable psychometric properties for psychological research.
سیاه منصور، مژگان؛ شهابی زاده، فاطمه؛ و خوشنویسی، الهه. (۱۳۸۷). ادراک دلبستگی کودکی، دلبستگی بزرگسال و دلبستگی به خدا. روانشناسی تحولی روان‌شناسان ایرانی، ۱۵(۴)، ۲۵۳-۲۶۶.
پاک‌دامن، شهلا. (١٣٨٠). بررسى ارتباط بین دلبستگی و جامعه طلبى در نوجوانان. پايان‌نامۀ دكترى دانشكدۀ روانشناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.
غباری بناب، باقر. (۱۳۷۷الف). توکل به خدا - مجله قبسات. قبسات، ۸-۹(۳)، ۱۰۴-۱۱۷.
غباری بناب، باقر. (۱۳۷۷ب). طرح تهیه مقیاس اندازه‌گیری توکل به خدا. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ۴(۱)، ۱۶-۲۰.
غباری بناب، باقر؛ و نصرتی، فاطمه. (۱۳۹۲). افزایش توکّل به خدا به‌عنوان موضوع دلبستگی (مراقب) حمایتگر. علوم‌انسانی اسلامی، ۶۵-۹۷.
مدیری، فاطمه. (۱۳۹۶). بررسی مقایسه‌ای تأثیر دین‌داری و نگرش‌های جنسیتی بر قصد فرزندآوری به تفکیک جنسیت در شهر تهران (مقاله علمی وزارت علوم). برنامه‌ریزی رفاه توسعه اجتماعی، (۳۲)، 171-202.
Bonab, Bagher Ghobary; & Namini, Avazeh Sadat Yousefi. (2010). The relationship between attachment to god and reliance on god. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 5, 1098–1104.
Bryukhanov, Maksym; & Fedotenkov, Igor. (2023). Gender differences in religiosity: a report on Russian data. Journal of Gender Studies, 32(2), 107-123. https://doi.org/10.1080/09589236.2021.1962702
Buser, Juleen K.; Buser, Trevor J.; & Pertuit, Terry. (2020). Nonsuicidal self-injury and attachment to God or a higher power. Counseling and Values, 65(1), 75–94.
Chen, Fang Fang. (2007). Sensitivity of Goodness of Fit Indexes to Lack of Measurement Invariance. Structural Equation Modeling: A Multidisciplinary Journal, 14(3), 464-504. https://doi.org/10.1080/10705510701301834
Clifton, Alicia BW; Stahlmann, Alexander G.; Hofmann, Jennifer; Chirico, Alice; Cadwallader, Rive; & Clifton, Jeremy DW. (2023). Improving scale equivalence by increasing access to scale-specific information. Perspectives on Psychological Science, 18(4), 843–853.
Collins, Nancy L.; & Read, Stephen J. (1990). Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 644.
Costa, Diogo Timóteo; Silva, Darine Marie Rodrigues da; Cavalcanti, Iago Dillion Lima; Gomes, Eduardo Tavares; Vasconcelos, Juliana Lúcia de Albuquerque; & Carvalho, Maria Valéria Gorayeb de. (2019). Religious/spiritual coping and level of hope in patients with cancer in chemotherapy. Revista Brasileira de Enfermagem, 72, 640–645.
Dadkhahtehrani, Tahmineh; Momenyan, Somayeh; Heidari, Saeide; & Momenyan, Narges. (2018). Association between the religious coping of infertile people with their own quality of life and their spouses’: A correlation study in iranian infertile couples. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research, 23(3), 198.
D’Urso, Giulio; Petruccelli, Irene; & Pace, Ugo. (2019). Attachment style, attachment to God, religiosity, and moral disengagement: A study on offenders. Mental Health, Religion & Culture, 22(1), 1–11.
Dolcos, Florin; Hohl, Kelly; Hu, Yifan; & Dolcos, Sanda. (2021). Religiosity and resilience: Cognitive reappraisal and coping self-efficacy mediate the link between religious coping and well-being. Journal of Religion and Health, 1–14.
Hill, Peter C.; & Gibson, Nicholas JS. (2008). Whither the roots? Achieving conceptual depth in psychology of religion. Archive for the Psychology of Religion, 30(1), 19–36.
Höllinger, Franz; & Makula, Lorenz. (2021). Religiosity in the major religious cultures of the world. International Journal of Sociology, 51(5), 345-359. https://doi.org/10.1080/00207659.2021.1958181
Kim, Hae-Young. (2016). Statistical notes for clinical researchers: Sample size calculation 3. Comparison of several means using one-way ANOVA. Restorative Dentistry & Endodontics, 41(3), 231-234. https://doi.org/10.5395/rde.2016.41.3.231
Kirkpatrick, Lee A. (2005). Attachment, evolution, and the psychology of religion. Guilford Press.
Leal, Miriam Martins; Nwora, Emmanuel Ifeka; de Melo, Gislane Ferreira; & Freitas, Marta Helena. (2022). Praying for a Miracle: Negative or Positive Impacts on Health Care? Frontiers in Psychology, 13, 840851.
Paloutzian, Raymond F.; & Park, Crystal L. (2021). The psychology of religion and spirituality: How big the tent? Psychology of Religion and Spirituality, 13(1), 3.
Rowatt, W. C. (2002). Attachment to God Scale. Journal for the Scientific Study of Religion, 113(2), 42-56. https://doi.org/https://psycnet.apa.org/doi/10.1037/t00348-000
Sadri, Mohammad Reza; Kaj Baf, Mohammad Bagher; & Ghobari Bonab, Mohammad Bagher. (2014). The role of religion (trust in God) in mental health. New Developments in Psychotherapy, 37-38, 90-109.
Schwalm, Fábio Duarte; Zandavalli, Rafaela Brugalli; de Castro Filho, Eno Dias; & Lucchetti, Giancarlo. (2022). Is there a relationship between spirituality/religiosity and resilience? A systematic review and meta-analysis of observational studies. Journal of Health Psychology, 27(5), 1218–1232.
Tabachnick, Barbara G.; Fidell, Linda S.; & Ullman, Jodie B. (2013). Using multivariate statistics (Vol. 6). pearson Boston, MA.
Vieten, Cassandra; & Lukoff, David. (2022). Spiritual and religious competencies in psychology. American Psychologist, 77(1), 26.
مجله روانشناسی 111/ سال بیست و هشتم، شماره 3/ پاییز 1403
Journal of Psychology, 2024, 28 (Autumn) 327-7312+ 11-1 322
تهیه دو فرم کوتاه و موازی از فرم بلند مقیاس توکل به خدا (TiG)
Preparation Two Short and Parallel Forms of The Long Form of Trust in God (Tig) Scale
مصطفی کوچک‌زایی۱ باقر غباری بناب2 فریبا حسنی3 مهدی دوائی1 |
| Mostafa Koochakzaei, PhD Student Bagher Ghobari-Bonab, PhD* Fariba Hassani, PhD Mahdi Davaei, PhD |
چکیده |
|
Abstract |
توکل به خدا یکی از روش‌های مقابلۀ مذهبی است که در شرایط سخت زندگی، می‌تواند راهگشای افراد باشد. هدف پژوهش حاضر، کوتاه‌سازی و تهیۀ دو فرم موازی از فرم بلند مقیاس توکل به خدا و بررسی ویژگیهای روانسنجی آنها در زنان و مردان متأهل بود. پژوهش حاضر باتوجه به هدف، از نوع کاربردی و از نظر شیوه جمع‌آوری دادهها، از نوع پژوهش‌های توصیفی– همبستگی است. جامعه پژوهش شامل کلیه مردان و زنان متأهل شهر تهران در مناطق شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز بودند که از میان آنها با استفاده از روش نمونهگیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای، 773 نفر انتخاب شدند. برای بررسی ویژگیهای روانسنجی فرم‌های موازی، از روش تحلیل عاملی تأییدی و سنجش همبستگی با دیگر ابزارها استفاده شد. نتایج نشان داد که هر دو فرم موازی مقیاس توکل به خدا، از شاخص‌های برازش مطلوبی در مردان و زنان، برخوردار هستند که حاکی از مناسب‌بودن روایی سازه فرم‌های مقیاس توکل به خدا بود. جهت بررسی اعتبار از ضریب آلفای کرونباخ و سنجش همبستگی بین ابعاد دو فرم موازی استفاده شد که نتایج، حاکی از مناسب‌بودن مقادیر در هر سه بعد رفتار، شناخت و هیجان بود. همچنین تمامی ابعاد در هر دو فرم، همبستگی‌های مثبت و معناداری را با دلبستگی ایمن به خدا و بزرگسالان نشان دادند و در مقابل، با دلبستگی اضطرابی و اجتنابی به خدا و اضطرابی بزرگسالان، همبستگی‌های منفی و معناداری داشتند که نشان‌دهندة روایی همگرا و واگرای مناسب فرم‌های موازی است. در نتیجه، می‌توان گفت که هر دو فرم موازی توکل به خدا از ویژگیهای روانسنجی مناسبی برای به‌کارگیری در پژوهش‌های روان‌شناختی برخوردارند. واژه‌هاي کلیدي: مقیاس توکل به خدا، فرم‌های موازی، ویژگیهای روانسنجی |
| Trusting in God is one of the religious coping methods that can help people in difficult situations. The present study aimed to shorten and prepare two parallel forms of the Trust in God scale (TGS), and examine their psychological characteristics in married men and women. According to the purpose, the current research is of the applied type, and in terms of the data collection method, it is descriptive-correlation. The research population included all married men and women in the north, south, east, west, and center of Tehran, from which 773 people were selected using Cohen's sampling formula and multi-stage cluster sampling method. Confirmatory factor analysis and correlation measurement with other tools were used to investigate the psychometric properties of parallel forms. The results showed that both parallel forms of TGS have good fit indices in men and women, which indicated the appropriateness of the construct validity of TGS short forms. Cronbach's alpha coefficient and correlation between the dimensions of two parallel forms were used to check the reliability, and the results indicated that the values in all three dimensions of behavior, cognition, and emotion of TGS forms were appropriate. Also, all dimensions in both forms of TGS showed positive and significant correlations with the subscales of secure attachment to God and secure attachment of adults; on the contrary, they had negative and significant correlations with the subscales of anxious attachment to God, avoidant attachment to God, and anxious attachment of adults, which shows the appropriate convergent and divergent validity. In conclusion, it can be said both parallel forms of Trust in God scale have suitable psychometric properties for psychological research. Keywords: Trust in God Scale, Parallel Forms, Psychometric Properties. |
· مقدمه
در طول سال‌های گذشته، به‌طور روزافزونی تعداد پژوهش‌هایی که نقش متغیرهای دینی و مذهبی را در مسائل مختلف روان‌شناختی بررسی کرده‌اند، افزایش یافته است (ویتن و لوکوف، ۲۰۲۲؛ پالوتزیان و پارک، ۲۰۲۱). این مطالعات نشان داده‌اند که بسیاری از مردم در تلاش برای درک و مقابله با سخت‌ترین شرایط زندگی، به دین به‌عنوان منبع حمایتی روی می‌آورند (شوالم، 2022). تحقیقات در گروه‌های مختلف، نشان‌دهندۀ ارتباط مثبت و معنادار شاخص‌های مقابله مذهبی با سلامت و بهزیستی روانی بوده‌اند (دولکاس و دیگران، ۲۰۲۱). برخی از پژوهشگران حوزۀ مذهب و معنویت به این نتیجه رسیده‌اند که مقابله مذهبی، اگر در زمان و بافت مناسبش به کار گرفته شود، یکی از مهمترین حوزه‌ها برای تسهیل فرایند درمان است (هیل و گیبسون، ۲۰۰۸). بنابراین، لازم است که سبک‌های مقابله‌های، توسط ابزارهای معتبری، سنجیده و بررسی شود.
غباری بناب (۱۳۷۷الف)، ابزاری برای اندازه‌گیری "توکل به خدا" (trust in God) تهیه کرده است. وی، این تعریف را برای مفهوم توکل به خدا ارائه می‌کند: توکل عبارت است از «معطوف نمودن توجه از مخلوقات به خالق یکتا، اعتقاد به تصرف حکیمانه او در امور جهان و اعتماد و اطمینان قلبی به لطف مستمر خداوند در هدایت و راهنمایی بشر در کلیه امور، اسناددهی کلیه تغییرات و تحولات به خواست و مشیت او و در نهایت، ایجاد اطمینان قلبی و آرامش فکری ناشی از این اعتقاد و واگذاری امور زندگی به اراده و خواست او».
بررسی آیات و احادیث و حاصل انجام مصاحبه با متخصصان و صاحب‌نظران دینی و دانشگاهی، مشخص کرد که سازۀ توکل، از سه عامل، تشکیل شده است. (الف) عامل رفتاری: داشتن نقش فعال در زندگی همراه با توکل به خدا (ب) عامل شناختی: اسناد امور و اتفاقات به خداوند متعال و اعتماد قلبی به او. فرد متوکل، تاحدامکان برای رسیدن به مطلوب، کوشش می‌نمایند و نتیجه کار را به خدا واگذار می‌نمایند. (ج) عامل هیجانی: امیدواربودن به خدا، آرامش‌داشتن و صبوربودن در اتفاقات سخت زندگی (غباری بناب، ۱۳۷۷ب).
این مقیاس توکل به خدا از 10 موقعیت تشکیل شده است که پاسخ‌دهنده پس از خواندن هر موقعیت، باید به ۱۳ ماده پاسخ دهد که پنج سبک مقابله‌ای را اندازه می‌گیرند که یکی از آنها توکل است. علت آوردن پنج سبک مقابله‌ای مذهبی و غیرمذهبی در این مقیاس، به گفتۀ غباری و نصرتی (1392)، جلوگیری از سوگیری در انتخاب مکرر سبک مقابله‌ای توکل به خدا در فرهنگ ایرانی و شناخت دقیق‌تر آزمودنی بوده است. در ایران تا به حال، مقیاسی ساخته نشده است که مطابق با فرهنگ ایرانی، انواع سبک‌های مقابله‌ای را اندازه بگیرد که برای نویسندگان، امکان مقایسه با «مقیاس توکل به خدا» را فراهم کند. پژوهش‌های مختلف، نشان‌دهندۀ روایی و اعتبار مناسب این ابزار بوده‌اند (بناب و نمینی، ۲۰۱۰؛ صدری و دیگران، ۲۰۱۴؛ غباری بناب، ۱۳۷۷ب؛ غباری بناب، ۱۳۷۷الف؛ غباری بناب و نصرتی، ۱۳۹۲). اما علت انجام پژوهش حاضر این بود که تا به حال، فرم‌های کوتاه‌تر یا موازی برای آن تهیه نشده است. فرم بلند کنونی، با 10 موقعیت و 130 ماده، علاوه بر دشواری‌های اجرا برای پژوهشگران، برای پاسخ‌دهندگان نیز خسته‌کننده خواهد بود و ممکن است پاسخ‌دهی را نیز تحت تأثیر قرار دهد. ازسوی دیگر، ازآنجایی‌که ۱۰ موقعیت فعلی از بین ده‌ها موقعیت طراحی‌شده، انتخاب شده‌اند، در پژوهش‌های مختلف، ویژگیهای روانسنجی یکسانی را نشان داده‌اند که امکان حذف آنها را دشوار کرده است (غباری، 1377ب)؛ بنابراین ممکن است در صورت تکرار این نتیجه در پژوهش حاضر، تهیۀ دو فرم موازی ازطریق دونیمه‌سازی، ایدۀ کاربردی‌تری از حذف موقعیت‌ها باشد. ازطرف دیگر، در بسیاری از مداخلات، نیاز مبرم به فرم موازی وجود دارد تا از آشناشدن آزمودنی‌ها با ماده‌ها، جلوگیری شود. لذا پژوهش حاضر با هدف کوتاه‌سازی یا دونیمه‌سازی فرم بلند توکل به خدا و موازی کردن آنها با یکدیگر انجام شد.
· روش
پژوهش حاضر باتوجه به هدف آن، از نوع کاربردی است و براساس روش گردآوری دادهها، روش پژوهش، در گروه توصیفی – همبستگی قرار می‌گیرد. جامعۀ پژوهش، شامل کلیۀ زنان و مردان متأهل شهر تهران در مناطق و محدودۀ شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز بودند که برای اطمینان از کفایت دادهها در نمونهگیری و به علت استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی، از فرمول کوهن (Cohen's D) (کیم، ۲۰۱۶) برای محاسبۀ حداقل نمونۀ لازم استفاده شد. باتوجه به اندازۀ اثر مورد انتظار = 1/0، توان آماری = 8/0، متغیرهای مکنون= 3 (ابعاد توکل به خدا)، تعداد متغیرهای مشاهده‌شده= 9 (تعداد کل خرده‌مقیاس‌ها) و میزان معناداری= 05/0؛ تعداد نمونه، 702 نفر تعیین شد که باتوجه به پیشبینی دقت‌نکردن در تکمیل پرسشنامه‌ها به علت تعداد زیاد ماده‌ها، 10 درصد به این تعداد اضافه شد و 773 نمونه به‌روش نمونهگیری خوشه‌ای جمع‌آوری شد. هشت پرسشنامه به‌علت اینکه در زمان کمتر از 3 دقیقه تکمیل شده بودند، از تحلیل حذف و در نهایت داده‌های 765 نفر، وارد تحلیل شدند. میانگین و انحراف معیار سنی 17/37 (54/8)؛ و میانگین و انحراف معیار مدت‌زمان ازدواج 5/13 (25/9) بود. اکثر افراد نمونه (4/42 درصد)، دارای مدرک کارشناسی بودند. بیشتر شرکت‌کنندگان (9/22 درصد) در مناطق مرکز تهران، زندگی می‌کردند. ازمجموع، 765 نفر، 65 نفر (10 درصد) خود را دچار بیماری جسمانی یا روانی گزارش کردند که زندگی آنها را مختل کرده است. ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد اﻫﺪاف ﭘﮋوﻫﺶ، رﺿﺎیت‌ناﻣﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﯿﺰ اراﺋﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻓﺮدي اﻓﺮاد ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ و اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اداﻣﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺻﺮفﻧﻈﺮ نمایند.
ابتدا در محدوده‌های شمال، شرق، جنوب، غرب و مرکز، تعدادی از مناطق به‌صورت تصادفی انتخاب شدند و پس از آن، با انتخاب محدوده‌های تصادفی در هر منطقه، دادهها جمع‌آوری شدند. در ابتدا هر شرکت‌کننده‌ای که متأهل بود از هدف کلی پژوهشگر که انجام طرحی پژوهشی بود، مطلع شد و همچنین به آنها این آگاهی داده شد که نیازی به ارائه نام و نام خانوادگی نبوده و تکمیل پرسشنامه‌ها، به 20 تا 30 دقیقه زمان نیاز دارد. پس از آن، تکۀ کی‌یوآر کدی (QR Code) که پرینت گرفته شده بود، در اختیار آنها قرار داده شد تا هر زمانی که تمایل داشتند از طریق اسکن آن بتوانند به لینک پرسشنامه، دسترسی پیدا کنند و با صبر و حوصله، به آن پاسخ دهند. پرسشنامۀ آنلاین، به‌صورتی طراحی شده بود که پاسخ به تمام سؤالات آن، اجباری بود و بدون تکمیل تمامی فیلدها، پاسخی برای پژوهشگران، ارسال نمی‌شد که از این طریق، میزان داده‌های ازدست‌رفته، به صفر رسید. دادهها به‌صورت مقطعی از مرداد تا دی‌ماه 1402 جمع‌آوری شدند. تحلیل‌های آماری با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS نسخۀ ۲۶ و AMOS نسخۀ ۲9 انجام شد. برای سنجش اعتبار از آلفای کرونباخ و سنجش همبستگی بین فرم‌های موازی و همسانی درونی (internal consistency) استفاده شد. برای سنجش روایی روش تحلیل عاملی تأییدی (confirmatory factor analysis) و اعمال شاخص‌های بهبودی (modification indices) و سنجش همبستگی با سایر مقیاس‌های مرتبط به‌کار رفت.
· ابزارها
الف( مقیاس توکل به خدا (trust in God scale- TGS): این مقیاس از ۱۰ موقعیت فرضی تشکیل شده که هرکدام، با استفاده از طیف لیکرت پنج‌گزینه‌ای، پنج سبک مقابله‌ای مختلف (اتکا به خود، اتکا به دیگران، اتکا به طبیعت، تفویض کامل امور به خدا و توکل به خدا) را از سه بعد شناختی، رفتاری و هیجانی، مورد سنجش قرار می‌دهد (غباری، 1377ب). به‌عنوان مثال، پس از ارائۀ موقعیتِ «تصور کنید در معاینات پزشکی تشخیص داده شده است که به سرطانی بدخیم مبتلا هستید» از شرکت‌کننده خواسته می‌شود که در یک طیف لیکرت پنج‌گزینه‌ای، میزان موافقت خود را با 13 ماده (پنج ماده رفتاری یا اقدامی، پنج ماده شناختی یا اسنادی و سه ماده هیجانی)، اعلام کند. پاسخ‌دهنده می‌تواند در هرکدام از پنج سبک مقابله‌ای، نمرۀ 1 = کاملاً مخالفم تا ۵ = کاملاً موافقم بگیرد و اجباری به انتخاب یک سبک مقابله‌ای خاص یا اولویت‌بندی سبک‌ها نسبت به هم ندارد، چرا که این الزام، به‌علت مسئلۀ مطلوبیت اجتماعی، باعث سوگیری در انتخاب مکرر سبک متوکلانه، توسط پاسخ‌دهندگان می‌شود. به همین دلیل، پنج سبک مقابله، در هر موقعیت، به‌صورت تصادفی قرار داده شده‌اند و پاسخ‌دهنده مطلع نیست که مثلاً گویۀ «خواست و مشیت الهی بوده است که سرنوشت انسان‌ها به‌دست اوست»، اشاره به کدام عامل و کدام سبک مقابله‌ای دارد.
برای نمره‌گذاری سبک مقابلۀ متوکلانه، باید در هر 10 موقعیت، نمرات ماده‌های مبتنی بر توکل را در ابعاد رفتاری و شناختی با نمرات بعد هیجانی، جمع کرد که نمرۀ هر فرد، می‌تواند از 50 تا 250، متغیر باشد. ویژگیهای روانسنجی مقیاس توکل در پژوهش‌های مختلف مورد سنجش قرار گرفته و مناسب گزارش شده است (بناب و نمینی، ۲۰۱۰؛ صدری و دیگران، ۲۰۱۴؛ غباری بناب، ۱۳۷۷ب؛ غباری بناب، ۱۳۷۷الف؛ غباری بناب و نصرتی، ۱۳۹۲).
ب. مقیاس سبک دلبستگی بزرگسالان (adult attachment styles scale- AASS): کولینز و رید (1990) این مقیاس که شامل ۱۸ ماده است را برای سنجش سبک‌های دلبستگی بزرگسالان تهیه کردند. این مقیاس، از سه زیرمقیاس وابستگی (dependency) (معکوس دلبستگی اجتنابی (avoidant attachment style) شامل سؤالات 1، 6، 8، 12، 13 و ۱۷)، نزدیک بودن (معادل دلبستگی ایمن (secure attachment style) شامل سؤالات 2، 5، 7، 14، 16 و ۱۸) و اضطراب (معادل دلبستگی اضطرابی (anxious attachment style) شامل سؤالات 3، 4، 9، 10، 11 و 15) تشکیل شده است که شرکت‌کننده در یک طیف چهارگزینه‌ای از صفر = کاملاً مخالفم تا ۴ = کاملاً موافقم باید به آنها پاسخ دهد؛ بنابراین، بازۀ نمرۀ هر سبک از 0 تا 24 می‌تواند متغیر باشد. ماده‌های، ۲، ۷، ۸، 13، 17 و ۱۸ معکوس، نمره‌گذاری می‌شوند. تهیه‌کنندگان، ضریب آلفای کرونباخ 69/0 را برای نزدیک بودن، 75/0 را برای وابستگی و 72/0 را برای اضطراب گزارش کردند (کولینز و رید، 1990). پاک‌دامن (1380)، به بررسی ویژگیهای این مقیاس در جمعیت ایرانی پرداخته و اعتبار و روایی را مناسب گزارش کرده است. در پژوهش حاضر، آلفای کرونباخ، برای ابعاد وابستگی 59/0، نزدیک بودن 71/0 و برای اضطراب 83/0 به‌دست آمد.
ج. مقیاس دلبستگی به خدا (attachment to God scale- AGS): این مقیاس توسط روات (2002) برای ارزیابی سبک‌های دلبستگی به خدا تهیه شده و دارای 9 ماده برای سنجش سه سبک دلبستگی ایمن به خدا (ماده‌های 1، 4 و 6)، دلبستگی اضطرابی یا دوسوگرا به خدا (ماده‌های 2، 7 و 9) و دلبستگی اجتنابی به خدا (ماده‌های 3، 5 و 8) است. آزمودنی باید با درنظرگرفتن نوع ارتباطش با خدا بر مبنای یک طیف لیکرت پنج‌گزینه‌ای (از 1 کاملاً مخالفم تا 5 کاملاً موافقم) به ماده‌ها پاسخ دهد. در پژوهش روات (2002)، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد اجتنابی 92/0؛ برای بعد اضطرابی 80/0 و برای بعد ایمن، معادل 90/0، گزارش شده و روایی سازه مقیاس نیز، مناسب بوده است. سپاه منصور و همکاران (۱۳۸۷)، میزان اعتبار و روایی این مقیاس را در جمعیت ایرانی، مناسب گزارش کرده‌اند. در پژوهش حاضر، آلفای کرونباخ بعد اجتنابی 87/0، بعد اضطرابی 80/0، و بعد ایمن 60/0 به‌دست آمد.
· یافته‌ها
جزئیات توصیفی متغیرهای جمعیت‌شناختی در جدول 1، به تفکیک جنسیت ارائه است.
جدول ۱. اطلاعات توصیفی متغیرهای جمعیت‌شناختی
متغیرهای جمعیت‌شناختی | مرد | زن |
جنس (فراوانی و درصد) | 263 (4/34 درصد) | 502 (6/65 درصد) |
سن (میانگین و انحراف معیار) | 86/35 (49/8) | 85/37 (50/8) |
مدت‌زمان ازدواج (میانگین و انحراف معیار) | 17/10 (26/8) | 24/15 (28/9) |
تحصیلات (فراوانی و درصد) |
|
|
سیکل | 7 (7/2 درصد) | 10 (2 درصد) |
دیپلم | 36 (7/13 درصد) | 70 (9/13 درصد) |
فوق‌دیپلم | 33 (5/12 درصد) | 34 (8/6 درصد) |
کارشناسی | 102 (8/38 درصد) | 222 (2/44 درصد) |
کارشناسی‌ارشد | 60 (8/22 درصد) | 138 (5/27 درصد) |
دکتری | 22 (4/8 درصد) | 25 (5 درصد) |
ذکر نشده | 3 (1/1 درصد) | 3 (06/0 درصد) |
منطقۀ زندگی |
|
|
شمال | 101 (1/20 درصد) | 48 (3/18 درصد) |
شرق | 76 (1/15 درصد) | 49 (6/18 درصد) |
جنوب | 102 (3/20 درصد) | 66 (1/25 درصد) |
غرب | 97 (3/19 درصد) | 51 (4/19 درصد) |
مرکز | 126 (1/25 درصد) | 49 (6/18 درصد) |
اطلاعات توصیفی ۱۰ موقعیت مقیاس توکل به خدا باتوجه به سه بعد اقدام متوکلانه، اسناد متوکلانه و هیجان متوکلانه، در جدول 2، ارائه شده است. آمارۀ کجی در تمام ابعاد مقیاس در محدودۀ 05۳/2- تا 019/0 و آماره کشیدگی در محدودۀ 007/0- تا 403/5 قرار داشت که حاکی از طبیعی‌بودن توزیع دادهها است (تاباچنیک و همکاران، ۲۰۱۳).
جدول 2. میانگین و انحراف معیار توکل در سه بعد رفتار، شناخت و هیجان‌های متوکلانه
عامل رفتار | میانگین (انحراف معیار) | عامل شناخت | میانگین (انحراف معیار) | عامل هیجان | میانگین (انحراف معیار) | میانگین کل |
موقعیت ۱ | 48/4 (697/0) | موقعیت ۱ | 08/3 (08/1) | موقعیت ۱ | 26/3 (812/0) | 60/3 |
موقعیت ۲ | 58/4 (619/0) | موقعیت ۲ | 67/3 (932/0) | موقعیت ۲ | 95/2 (924/0) | 73/3 |
موقعیت ۳ | 62/4 (615/0) | موقعیت ۳ | 80/3 (820/0) | موقعیت ۳ | 56/3 (805/0) | 99/3 |
موقعیت ۴ | 45/4 (707/0) | موقعیت ۴ | 39/3 (985/0) | موقعیت ۴ | 36/3 (942/0) | 73/3 |
موقعیت ۵ | 70/4 (576/0) | موقعیت ۵ | 56/4 (668/0) | موقعیت ۵ | 76/3 (660/0) | 34/4 |
موقعیت 6 | 41/4 (688/0) | موقعیت 6 | 80/3 (854/0) | موقعیت 6 | 24/3 (905/0) | 81/3 |
موقعیت 7 | 45/4 (691/0) | موقعیت 7 | 49/4 (756/0) | موقعیت 7 | 12/4 (625/0) | 35/4 |
موقعیت 8 | 63/4 (616/0) | موقعیت 8 | 55/3 (928/0) | موقعیت 8 | 15/3 (944/0) | 77/3 |
موقعیت 9 | 21/4 (792/0) | موقعیت 9 | 55/3 (928/0) | موقعیت 9 | 43/3 (831/0) | 73/3 |
موقعیت 10 | 42/4 (755/0) | موقعیت 10 | 57/3 (814/0) | موقعیت 10 | 04/3 (03/1) | 67/3 |
داده‌های جدول ۲ نشان می‌دهد که میانگین‌های مقابلۀ متوکلانه در ابعاد رفتاری، شناختی و رفتاری در بازۀ 6/3 تا 35/4 قرار داشته است و بنابراین، تفاوت بین بزرگ‌ترین و کوچک‌ترین میانگین، 65/0 است. همچنین، میانگین کل هیچ‌کدام از موقعیت‌ها، کمتر از نصف نمرۀ لیکرت پنج‌گزینه‌ای (نمره 5/2 و کمتر) نیست که بتوانیم آن موقعیت را با اطمینان خاطر از مناسب نبودن، حذف کنیم؛ بنابراین، همسو با پژوهش غباری (1377ب)، تمام ۱۰ موقعیت توانسته‌اند به‌نحو مناسب و تقریباً یکسانی، رفتارها، افکار و هیجان‌های متوکلانه را در شرکت‌کنندگان، برانگیخته کنند. باتوجه به این یافته‌ها، موقعیتی حذف نشد و برای کاهش تعداد موقعیت‌های مقیاس بلند توکل با پیشنهاد سازندۀ مقیاس، فرم‌های موازی A و B به‌صورت تصادفی، هرکدام با پنج موقعیت، ایجاد شدند و ویژگیهای روانسنجی آنها بررسی شد.
فرم A
1. موقعیت (1) در یک آپارتمان اجاره‌ای کوچک با همسر و فرزند خود در شرایط تنگدستی شدید زندگی می‌کنید و ناگهان کارفرما هم به‌دلیل غیرمنطقی شما را از کار اخراج می‌کند.
2. موقعیت (4) اگر مطلع شوید که زمان مرگ شما نزدیک است و نمی‌دانید که پس از مرگ چه پیش خواهد آمد.
3. موقعیت (7) در یک شرکت تولیدی کار می‌کنید و بسیار علاقه‌مند هستید که در آن شرکت، به مرتبه مدیریت ارتقا پیدا کنید.
4. موقعیت (8) اگر زمین‌لرزه‌ای رخ دهد و همسر و فرزندان‌تان در زیر آوار بمانند.
5. موقعیت (10) در اثر تصادف رانندگی، فرزندتان درگذشته و همسرتان نیز پس از درمان طولانی، معلول شده است.
فرم B
1. موقعیت (2) تصور کنید در یکی از شهرهای مرزی سکونت دارید که مورد حملۀ مهاجمین قرارگرفته و همسر و فرزندتان دور از خودتان به اسارت دشمن درآمده‌اند.
2. موقعیت (3) توصیه شده است که فرزندتان برای شفای بیماری‌اش، باید فوراً مورد عمل جراحی قرار گیرد.
3. موقعیت (5) با دانشجویی دربارۀ شرکت او در آزمون ورودی مقطع تحصیلی بالاتر گفتگویی داشته‌ایم.
4. موقعیت (۶) در سفر دریایی، طوفان سهمگینی، کشتی شمارا درهم‌شکسته و جان همه سرنشینان در معرض تهدید قرار گرفته است.
5. موقعیت (9) در صورت وجود اختلاف با فردی که رابطه عاطفی شدیدی با او دارید و هنوز نتوانسته‌اید آن اختلاف را برطرف کنید.
دو فرم ایجادشده، با استفاده از مدل تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ دوم و روش برآورد درست‌نمایی بیشینه، بررسی شدند (شکل ۱) و باتوجه به شاخص‌های اصلاحی، مورد بازبینی قرار گرفتند (شکل 2) تا برازنده‌ترین مدل‌های اندازه‌گیری برای فرم‌های A و B، ارائه شود.
شکل 1. مدل‌های اندازه‌گیری تحلیل عاملی تأییدی فرم‌های A (چپ) و B (راست) مقیاس توکل به خدا در مدل پیش‌فرض
شکل 2. مدل‌های اندازه‌گیری تحلیل عاملی تأییدی فرم‌های A (چپ) و B (راست) مقیاس توکل به خدا پس از اعمال شاخص‌های بهبودی
مقادیر مسیرها، در اغلب موارد، بارهای عاملی بالاتر از ۵/0 شده‌اند که حاکی از مناسب بودن ماده‌های هر زیرمقیاس است. در برخی از ماده‌ها، بارهای عاملی کوچکتر از 5/0 بود که باتوجه به معنادار بودن این مسیرها در سطح 01/0 ≥ p، این ماده‌ها حذف نشدند (تاباچنیک و همکاران، ۲۰۱۳). در جدول ۳، مهمترین شاخص‌های برازش برای مدل‌های فرم A و B در مدل پیش‌فرض (default model) و پس از اعمال شاخص‌های اصلاحی، گزارش شده است.
جدول 3. شاخص‌های برازش دو فرم موازی توکل به خدا
مدل | χ2 | Df | χ2/df | CFI | TLI | RMSEA | SMR |
مدل مرتبه دوم فرم A | 785/297 | 62 | 803/4 | 903/0 | 878/0 | 071/0 | 059/0 |
مدل مرتبه دوم فرم A با شاخص‌های اصلاحی | 821/221 | 59 | 760/3 | 933/0 | 912/0 | 060/0 | 051/0 |
مدل مرتبه دوم فرم B | 589/253 | 62 | 090/4 | 876/0 | 851/0 | 083/0 | 076/0 |
مدل مرتبه دوم فرم B با شاخص‌های اصلاحی | 415/224 | 58 | 869/3 | 921/0 | 90/0 | 066/0 | 062/0 |
مقادیر مطلوب |
|
| کوچکتر از ۵ | بزرگ‌تر از 90/0 | بزرگ‌تر از 90/0 | کوچکتر از 08/0 | کوچکتر از 10/0 |
مطابق با نتایج جدول 3، شاخص‌های برازش فرم A در حالت پیش‌فرض (شکل ۱) و پس از اعمال شاخص‌های اصلاحی (شکل ۲) در وضعیت مطلوبی قرار داشته است. شاخص خی2 (χ2) تقسیم بر درجۀ آزادی کوچکتر از 5 است، شاخص‌های برازش تطبیقی (comparative fit index) و توکر لوییس (Tucker‐Lewis index) نیز در حد قابل قبولی قرار داشته‌اند که پس از اصلاح و برقراری کوواریانس‌های معنادار بین خطاهای ماده‌های یک خرده‌مقیاس‌های یکسان (که منطقی است با هم دارای همپوشانی باشند)، به حد مطلوبی رسیدند (چن، ۲۰۰۷). شاخص ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین (root mean square error of approximation) و شاخص ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین استاندارد (SMR) نیز با توجه محدودۀ پیشنهادشده، در حد مطلوبی بوده‌اند.
دررابطه با فرم B نیز، در حالت پیش‌فرض (شکل ۱) شاخص خی2 (χ2) در وضعیت مطلوبی بوده است. دررابطه با شاخص‌های برازش تطبیقی و توکر لوئیس نیز، در حد قابل‌پذیرش بوده که پس از برقراری کوواریانس بین خطاهای ماده‌هایی که در درون یک خرده‌مقیاس بوده‌اند، این شاخص‌ها نیز، به حد مطلوبی یعنی 90/0 رسیدند. شاخص ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین 066/0 و شاخص ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین استاندارد 062/0 نیز پس از اصلاح، با توجه محدوده‌های پیشنهادشده، در حد مطلوبی قرار گرفتند.
اگر اعمال شاخص‌های اصلاحی، باعث حداقل 010/0 افزایش در شاخص برازش تطبیقی و شاخص توکر لوئیس و کاهش 015/0 در شاخص ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین شود، آن میزان از تغییر، معنادار و قابل قبول خواهد بود (چن، 2007). بنابراین، با توجه میزان تغییرات به‌وجودآمده در شاخص‌های برازش، پس از اعمال شاخص‌های اصلاحی، این تغییرات معنادار و قابل‌پذیرش است. به بیان دیگر، باتوجه به مناسب بودن شاخص‌های برازش، می‌توان گفت هر دو فرم موازی، از مدل‌های اندازه‌گیری مطلوبی برخوردارند که حاکی از انسجام ابعاد رفتاری، شناختی و هیجانی توکل به خدا و ماده‌های مرتبط با آنها است.
برای سنجش اعتبار از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. در فرم A، این ضریب برای زیرمقیاس رفتار مبتنی بر توکل 75/0، اسناد مبتنی بر توکل 61/0، برای هیجان مبتنی بر توکل 88/0 و برای کل مقیاس 87/0 به‌دست آمد. در فرم B، این ضریب برای زیرمقیاس رفتار مبتنی بر توکل 77/0، اسناد مبتنی بر توکل 65/0، برای هیجان مبتنی بر توکل 87/0 و برای کل مقیاس 85/0 بود. برای سنجش همسانی درونی مقیاس توکل، همبستگی‌های بین تمامی ماده‌های ابعاد فرم A و B با ابعاد فرم بلند مقیاس توکل به خدا بررسی شد که تمامی آماره‌های پیرسون در بازۀ بین 076/0 = r، 05/0 ≥ p تا 568/0 = r، 01/0 ≥ p قرار داشتند.
جهت سنجش روایی، همبستگی بین ابعاد رفتاری، شناختی و هیجانی فرم‌های موازی A و B با خرده‌مقیاس‌های دلبستگی بزرگسالان و دلبستگی به خدا، محاسبه شد. براساس داده‌های جدول ۴، تمامی ابعاد رفتاری، شناختی و هیجانی در مقیاس توکل به خدا در هر دو فرم A و B، با خرده‌مقیاس‌های دلبستگی ایمن به خدا و دلبستگی ایمن بزرگسالان دارای همبستگی‌های مثبت و معناداری در سطح 05/0 ≥ p بودند؛ و در مقابل، با خرده‌مقیاس‌های دلبستگی اضطرابی به خدا و دلبستگی اجتنابی به خدا و دلبستگی اضطرابی بزرگسالان، همبستگی‌های منفی و معناداری را نشان دادند.
تحلیل متغیرهای جمعیت‌شناختی
تحلیل متغیرهای پژوهش بر اساس جنسیت و با استفاده از آزمون تی مستقل، نشان داد که زن‌ها به میزان معناداری (06/6 -= t، 01/0 = p) در ابعاد رفتاری (67/45) و شناختی (28/37) توکل به خدا میانگین بالاتری را نسبت به رفتارها (6/45) و شناخت‌های (12/36) مردان دارند؛ اما در بُعد هیجانی، مردها (52/107) میانگین بالاتری را نسبت به زن‌ها (7/98) داشتند (26/6 = t، 01/0 = p). در زمینۀ ابعاد دلبستگی به خدا، زن‌ها در دلبستگی ایمن به خدا (28/12) میانگین بالاتری را نسبت به مردان (99/11) داشتند (99/1- = t، 046/0 = p)؛ و در مقابل، مردان در دلبستگی اجتنبابی به خدا (27/6) میانگین بالاتری نسبت به زنان (66/5) داشتند (93/2 = t، 003/0 = p). در دلبستگی اضطرابی به خدا ، تفاوتی، بین مردان و زنان دیده نشد. در سه سبک دلبستگی بزرگسالان، تفاوت معناداری بین زنان و مردان وجود نداشت.
متغیر سن در پژوهش حاضر، متغیری پیوسته بود، بنابراین از همبستگی پیرسون برای بررسی ارتباط آن با دیگر متغیرها استفاده شد و دادهها نشان داد که با افزایش سن متغیرهای رفتار مبتنی بر توکل (127/0 = r، 01/0 ≥ p)، شـناخت مبتنی بر توکل (079/0 = r، 05/0 ≥ p)، هیجان مبتنی بر توکل (086/0 = r، 05/0 ≥ p)، دلبستگی ایمن به خدا (103/0 = r، 01/0 ≥ p) و دلبستگی ایمن بزرگسالی (089/0 = r، 05/0 ≥ p) نیز، به‌طور معناداری افزایش می‌یابند. درمقابل، با افزایش سن، متغیرهای دلبستگی اجتنابی به خدا (116/0- = r، 01/0 ≥ p) و دلبستگی اضطرابی (111/0- = r، 01/0 ≥ p) به میزان معناداری کاهش یافتند. بین سن و دلبستگی اضطرابی به خدا و دلبستگی اجتنابی، رابطۀ معناداری به‌دست نیامد.
جدول 4. شاخص‌های برازش دو فرم موازی توکل به خدا
| رفتاری فرم A | شناختی فرم A | هیجانی فرم A | رفتاری فرم A | شناختی فرم A | هیجانی فرم A | دلبستگی ایمن به خدا | دلبستگی اجتنابی به خدا | دلبستگی اضطرابی به خدا | دلبستگی ایمن | دلبستگی اجتنابی | دلبستگی اضطرابی |
رفتاری فرم A | 1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
شناختی فرم A | **36/0 | 1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
هیجانی فرم A | **22/0 | **11/0 | 1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
رفتاری فرم B | **77/0 | **39/0 | **18/0 | 1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
شناختی فرم B | **47/0 | **51/0 | **20/0 | **51/0 | 1 |
|
|
|
|
|
|
|
هیجانی فرم B | **22/0 | **12/0 | **87/0 | **20/0 | **19/0 | 1 |
|
|
|
|
|
|
دلبستگی ایمن به خدا | **47/0 | **26/0 | **30/0 | **43/0 | **33/0 | **29/0 | 1 |
|
|
|
|
|
دلبستگی اجتنابی به خدا | **39/0- | *07/0- | **17/0- | **41/0- | **18/0- | **16/0- | **52/0- | 1 |
|
|
|
|
دلبستگی اضطرابی به خدا | **21/0- | 03/0 | **10/0- | **22/0- | **09/0- | **09/0- | **33/0- | **73/0 | 1 |
|
|
|
دلبستگی ایمن | **29/0 | 04/0 | **14/0 | **29/0 | **10/0 | **13/0 | **22/0 | **20/0- | 173/0- | 1 |
|
|
دلبستگی اجتنابی | 01/0 | **09/0 | *08/0- | 02/0- | 006/0 | *07/0- | 06/0- | **16/0 | **240/0 | **30/0- | 1 |
|
دلبستگی اضطرابی | **15/0- | *08/0 | **14/0- | **18/0- | 03/0 | **13/0- | **15/0- | **27/0 | **302/0 | **36/0- | **39/0 | 1 |
مدت‌زمان ازدواج، همچون متغیر سن از نوع پیوسته بود و محاسبۀ همبستگی پیرسون، نشان داد که با افزایش مدت‌زمان ازدواج متغیرهای رفتار مبتنی بر توکل (188/0 = r، 01/0 ≥ p) اسنـــاد مبتنی بر توکل (110/0 = r، 01/0 ≥ p)، هیجان مبتنی بر توکل (081/0 = r، 05/0 ≥ p)، دلبستگی ایمن به خدا (151/0 = r، 01/0 ≥ p) و دلبستگی ایمن (123/0 = r، 01/0 ≥ p) نیز، به‌طور معناداری افزایش می‌یابند. درمقابل، با افزایش سن، متغیرهای دلبستگی اجتنابی به خدا (134/0- = r، 01/0 ≥ p) و دلبستگی اضطرابی (069/0- = r، 05/0 ≥ p) به میزان معناداری کاهش می‌یابند. بین مدت‌زمان ازدواج و دلبستگی اضطرابی به خدا و دلبستگی اجتنابی، رابطۀ معناداری به‌دست نیامد.
برای مقایسۀ متغیرهای پژوهش براساس مدرک تحصیلی و پنج محدودۀ زندگی در تهران از تحلیل واریانس یک‌طرفه و آزمون تعقیبی بنفرونی استفاده شد و تفاوت معناداری، در هیچ‌یک از متغیرها دیده نشد.
آخرین یافته جالب توجه این بود که 83 نفر از مجموع 765 نفر ( درصد84/10) شرکت‌کننده ازطریق خودگزارشی، گزارش داده بودند که به بیماری روانی یا جسمانی مبتلا هستند که زندگی آنها را به‌طور چشمگیری مختل کرده است. مقایسۀ گروه مذکور و گروه عادی با استفاده از تی مستقل نشان داد که کسانی که به بیماری شدید مبتلا بودند، از اسناددهی متوکلانه بیشتری (89/37) نسبت به جمعیت عادی (76/36) برخوردار بودند (153/2- = t، 032/0 = p)؛ اما هیجان متوکلانۀ آنها (37/102) از افراد عادی (49/96) به‌طور معناداری پایین‌تر بود (708/2 = t، 007/0 = p). میانگین اقدام مبتنی بر توکل نیز، در افراد بیمار، بیشتر از افراد عادی بود؛ اما این تفاوت، معنادار نبود. افراد عادی و بیمار در زمینۀ دلبستگی ایمن و اجتنابی نسبت به خدا، تفاوت معناداری نداشتند، اما میانگین افراد بیمار به‌طور معناداری در دلبستگی اضطرابی نسبت به خدا (90/7) بالاتر از افراد عادی (08/7) بود (467/2- = t، 014/0 = p). افراد بیمار و عادی در زمینۀ سبک‌های دلبستگی بزرگسالان، تفاوت معناداری در سبک دلبستگی ایمن نداشتند، اما میانگین سبک‌های دلبستگی اضطرابی (001/0 = p) و اجتنابی (05/0 = p) در افراد بیمار بالاتر از افراد عادی بود.
· بحث
هدف پژوهش حاضر، تهیۀ دو فرم کوتاه و موازی برای مقیاس «توکل به خدا» و سنجش ویژگیهای روانسنجی آنها در 765 مرد و زن متأهل شهر تهران بود. ویژگیهای روانسنجی این دو فرم A و B، به‌وسیلة مدل‌های اندازه‌گیری تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ دوم و روش برآورد درست‌نمایی بیشینه، مورد بررسی قرار گرفتند و یافته‌ها نشان داد که هر دو فرم، باتوجه به مقادیر مطلوب پیشنهادی (چن، ۲۰۰۷)، از شاخص‌های برازش تطبیقی، توکر لوییس، ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین و ریشه میانگین مجذورات خطاهای تخمین استاندارد مطلوبی برخوردار هستند و می‌توانند در پژوهش‌های روان‌شناختی، به‌صورت فرم‌های موازی یا همسان، به‌کار روند. برای سنجش اعتبار از ضریب آلفای کرونباخ و همبستگی بین دو فرم یکسان استفاده شد. یافته‌ها نشان داد در هر دو فرم، هر سه بعد رفتاری، شناختی و هیجانی همسو با پژوهش‌های غباری بناب (1377الف؛ 1377ب) و غباری بناب و نصرتی (1392) از اعتبار مناسبی برخوردارند. برای سنجش همسانی درونی مقیاس توکل، همبستگی بین تمامی ماده‌ها در فرم بلند و دو فرم کوتاه موازی بررسی شد که تمامی آماره‌های پیرسون، همبستگی مثبت و معناداری را نشان دادند.
جهت سنجش روایی، همبستگی بین ابعاد رفتاری، شناختی و هیجانی در هر دو فرم مقیاس توکل به خدا با مقیاس‌های سبک‌های دلبستگی بزرگسالان و سبک‌های دلبستگی به خدا بررسی شد. یافته‌ها همسو با پژوهش غباری و نصرتی (1392)، دی‌آرسو و همکاران (2019) و غباری و نمینی (2010) حاکی از آن بود که هر سه بعد مقیاس توکل به خدا، دارای همبستگی مثبت و معناداری با سبک‌های دلبستگی ایمن برگسال و دلبستگی ایمن به خدا بودند؛ و در مقابل، همبستگی منفی معناداری را با سبک دلبستگی اضطرابی بزرگسال و سبک‌های دلبستگی اضطرابی و اجتنابی به خدا نشان دادند. در تبیین این یافته می‌توان گفت برخی از پژوهشگران برجسته حوزۀ مقابله‌های مذهبی، هچون کرک پاتریک (2005) معتقدند که هسته و جوهره محوری هر دینی، رابطه افراد با خدا است. افراد مذهبی، جهان‌بینی خود را با این اعتقاد شکل می‌دهند که خداوند همیشه در دسترس آنهاست تا از آنها مراقبت کند، آنها را آرام کند و در مواقع سختی به آنها کمک کند. چنین اعتقاد عمیقی به در دسترس بودن خدا، به مؤمنان اعتماد به نفس لازم برای مواجهه با مشکلات و چالش‌های زندگی روزمره را می‌دهد. مؤمنانی که احساس امنیت دلبستگی قوی‌تری نسبت به خدا دارند، سطوح پایین‌تری از اضطراب مرگ و آسیب به خود را گزارش کرده‌اند (باسر و همکاران، ۲۰۲۰).
در پژوهش حاضر، سعی شد تا متغیرهای جمعیت‌شناختی مختلفی که ممکن است در میزان توکل به خدا مؤثر باشند، بررسی شوند تا امکان مقایسه و شناخت بیشتر متغیرهای مرتبط با توکل، فراهم شود. یافته‌های پژوهش نشان داد که سطح مدرک تحصیلی و مکان زندگی، رابطه‌ای با میزان توکل افراد ندارد. تحلیل متغیرهای پژوهش براساس جنسیت، همسو با پژوهش‌های غباری (1377ب) و غباری و نمینی (2010) نشان داد که زن‌ها نسبت به مردها به میانگین بالاتری را در ابعاد رفتاری و شناختی توکل به خدا دارند؛ اما در بُعد هیجانی توکل، عکس این موضوع، دیده شد. زنان در دلبستگی ایمن به خدا نیز، میانگین بالاتری را نسبت به مردان داشتند. پژوهش‌های داخلی و بین‌المللی در فرهنگ‌های مختلف، حاکی از آن بوده است که زنان گرایش‌های دین‌داری بیشتری نسبت به مردان داشته و در انجام اعمال و رفتارهای مذهبی، مقیدتر از مردان هستند (بریوخانف و فدوتنکًف، ۲۰۲۳؛ هالینگر و ماکولا، ۲۰۲۱؛ مدیری، ۱۳۹۶)، اما در تبیین نمرۀ بالاتر هیجان‌های متوکلانه در مردان نسبت به زنان، شاید بتوان به این موضوع اشاره کرد که در رویایی با حوادث سخت و طاقت‌فرسا که توسط موقعیت‌های مقیاس توکل به خدا تصویرسازی می‌شود، باتوجه به ساختار اجتماعی و فرهنگی، از مردان انتظار می‌رود که تنظیم هیجانی بالاتری را از خود نشان داده و به‌جای مقابله‌های هیجانی، به‌صورت منطقی و کاربردی‌تر، موقعیت را مدیریت کنند و شاید به همین دلیل باشد که مردان، صبر، امیدواری و آرامش بیشتری را در رویایی با موقعیت‌های دشوار، نسبت به زنان، گزارش کرده‌اند.
دیگر یافته‌های جمعیت‌شناختی، نشان داد که هرچه سن و مدت‌زمان ازدواج افراد بالاتر می‌رود، میزان توکل به خدا در آنها افزایش می‌یابد که نشان می‌دهد هرچه تجارب افراد، بیشتر می‌شود و مسائل و مشکلات بیشتری را از سر می‌گذرانند، عمیق‌تر و بیشتر به این موضوع، آگاه می‌شوند که زندگی سرشار از موقعیت‌هایی است که نمی‌توان در آنها، تنها بر تلاش و ارادۀ فردی و کمک دیگران، اتکا کرد و در کنار تلاش و کوشش دائم، نیاز به توکل و اتکا بر قدرتی نامتناهی نیز است که همواره دردسترس و پاسخگو باشد و به زندگی، معنا و آرامش ببخشد (کرک پاتریک، 2005). آخرین یافتۀ جالب‌توجه، این بود که افراد دچار بیماری مزمن جسمانی و روانی، اسنادهای مبتنی بر توکل بیشتری را گزارش کردند؛ اما هیجان‌های مبتنی بر توکل، یعنی صبر، آرامش و امیدواری پایین‌تری از افراد عادی داشتند. پژوهش‌های زیادی این موضوع را نشان داده‌اند که افراد دچار بیماری‌های مختل‌کننده و شدید، از اسناددهی‌های مبتنی بر توکل و اتکا به خدا استفاده می‌کنند تا معنایی برای بیماری و زندگی خود بیافرینند و بتوانند با شرایط موجود، مقابله کنند؛ اما این موضوع کاملاً طبیعی است که در سطح هیجانی، از امید، صبوری و آرامش کمتری نسبت به دیگر افراد جامعه، برخوردار باشند (لیال و همکاران، 2022؛ کاستا و همکاران، 2019؛ دادخواه تهرانی و همکاران، 2018).
· نتیجه‌گیری
هدف پژوهش حاضر، تهیۀ فرم‌های کوتاه و موازی برای مقیاس «توکل به خدا» و سنجش ویژگیهای روانسنجی آنها در مردان و زنان متأهل شهر تهران بود. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که هر سه بعد توکل بر خدا (رفتارها، شناخت‌ها و هیجان‌های مبتنی بر توکل)، در هر ۱۰ موقعیت فرم بلند، از میانگین و توزیع طبیعی تقریباً یکسانی برخوردار هستند؛ بنابراین، به‌جای حذف بی‌مورد موقعیت‌ها برای کوتاه‌سازی فرم بلند، 10 موقعیت، به‌صورت تصادفی، به دو فرم کوتاه و موازی هر کدام با پنج موقعیت، تبدیل شدند. یافته‌ها نشان داد دو فرم کوتاه و موازی مقیاس توکل به خدا از اعتبار و روایی مناسبی در افراد متأهل شهر تهران، برخوردار هستند.
از محدودیت‌های پژوهش حاضر، می‌توان به تعداد بسیار زیاد ماده‌های مقیاس توکل به خدا، سبک‌های دلبستگی بزرگسالان و سبک‌های دلبستگی به خدا اشاره کرد که این مسئله، همکاری شرکت کنندگان را علی‌رغم پیگیری بسیار زیاد محدود کرد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود که پژوهشگران پژوهش حاضر را با تعداد نمونۀ بزرگ‌تری از متأهلان، در نمونه‌های متفاوت، تکرار کنند. محدودیت دیگر، نبود مقیاس سبک‌های مقابله‌ای مذهبی و غیرمذهبی تهیه شده متناسب با فرهنگ ایران بود که امکان مقایسۀ دقیق‌تر را فراهم کند. درمجموع، علی‌رغم محدودیت‌های مذکور، باتوجه به مناسب‌بودن ویژگیهای روانسنجی هر دو فرم کوتاه «مقیاس توکل به خدا» می‌توان در پژوهش‌ها و مداخله‌های روان‌شناختی از آنها استفاده کرد.
· تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.
· تشکر و قدردانی
از تمامی شرکت‌کنندگان و اساتیدی که بدون چشمداشت ما را در انجام این پژوهش یاری کردند، صمیمانه سپاسگزاریم.
· منابع
سیاه منصور، مژگان؛ شهابی زاده، فاطمه؛ و خوشنویسی، الهه. (۱۳۸۷). ادراک دلبستگی کودکی، دلبستگی بزرگسال و دلبستگی به خدا. روانشناسی تحولی روان‌شناسان ایرانی، ۱۵(۴)، ۲۵۳-۲۶۶.
پاک‌دامن، شهلا. (١٣٨٠). بررسى ارتباط بین دلبستگی و جامعه طلبى در نوجوانان. رساله دكترى دانشكدۀ روانشناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.
غباری بناب، باقر. (۱۳۷۷الف). توکل به خدا - مجله قبسات، ۸-۹(۳)، ۱۰۴-۱۱۷.
غباری بناب، باقر. (۱۳۷۷ب). طرح تهیه مقیاس اندازه‌گیری توکل به خدا. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ۴(۱)، ۱۶-۲۰.
غباری بناب، باقر؛ و نصرتی، فاطمه. (۱۳۹۲). افزایش توکّل به خدا به‌عنوان موضوع دلبستگی (مراقب) حمایتگر. علوم‌انسانی اسلامی، ۶۵-۹۷.
مدیری، فاطمه. (۱۳۹۶). بررسی مقایسه‌ای تأثیر دین‌داری و نگرش‌های جنسیتی بر قصد فرزندآوری به تفکیک جنسیت در شهر تهران (مقاله علمی وزارت علوم). برنامه‌ریزی رفاه توسعه اجتماعی، (۳۲)، 171-202.
Bonab, Bagher Ghobary; & Namini, Avazeh Sadat Yousefi. (2010). The relationship between attachment to God and reliance on God. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 5, 1098–1104.
Bryukhanov, Maksym; & Fedotenkov, Igor. (2023). Gender differences in religiosity: a report on Russian data. Journal of Gender Studies, 32(2), 107-123. https://doi.org/10.1080/09589236.2021.1962702
Buser, Juleen K.; Buser, Trevor J.; & Pertuit, Terry. (2020). No suicidal self-injury and attachment to God or a higher power. Counseling and Values, 65(1), 75–94.
Chen, Fang Fang. (2007). Sensitivity of Goodness of Fit Indexes to Lack of Measurement Invariance. Structural Equation Modeling: A Multidisciplinary Journal, 14(3), 464-504. https://doi.org/10.1080/10705510701301834
Collins, Nancy L.; & Read, Stephen J. (1990). Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples. Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), 644.
Costa, Diogo Timóteo; Silva, Darine Marie Rodrigues da; Cavalcanti, Iago Dillion Lima; Gomes, Eduardo Tavares; Vasconcelos, Juliana Lúcia de Albuquerque; & Carvalho, Maria Valéria Gorayeb de. (2019). Religious/spiritual coping and level of hope in patients with cancer in chemotherapy. Revista Brasileira de Enfermagem, 72, 640–645.
Dadkhahtehrani, Tahmineh; Momenyan, Somayeh; Heidari, Saeide; & Momenyan, Narges. (2018). Association between the religious coping of infertile people with their own quality of life and their spouses’: A correlation study in Iranian infertile couples. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research, 23(3), 198.
D’Urso, Giulio; Petruccelli, Irene; & Pace, Ugo. (2019). Attachment style, attachment to God, religiosity, and moral disengagement: A study on offenders. Mental Health, Religion & Culture, 22(1), 1–11.
Dolcos, Florin; Hohl, Kelly; Hu, Yifan; & Dolcos, Sanda. (2021). Religiosity and resilience: Cognitive reappraisal and coping self-efficacy mediate the link between religious coping and well-being. Journal of Religion and Health, 1–14.
Hill, Peter C.; & Gibson, Nicholas JS. (2008). Whither the roots? Achieving conceptual depth in psychology of religion. Archive for the Psychology of Religion, 30(1), 19–36.
Höllinger, Franz; & Makula, Lorenz. (2021). Religiosity in the major religious cultures of the world. International Journal of Sociology, 51(5), 345-359. https://doi.org/10.1080/00207659.2021.1958181
Kim, Hae-Young. (2016). Statistical notes for clinical researchers: Sample size calculation 3. Comparison of several means using one-way ANOVA. Restorative Dentistry & Endodontics, 41(3), 231-234. https://doi.org/10.5395/rde.2016.41.3.231
Kirkpatrick, Lee A. (2005). Attachment, evolution, and the psychology of religion. Guilford Press.
Leal, Miriam Martins; Nwora, Emmanuel Ifeka; de Melo, Gislane Ferreira; & Freitas, Marta Helena. (2022). Praying for a Miracle: Negative or Positive Impacts on Health Care? Frontiers in Psychology, 13, 840851.
Paloutzian, Raymond F.; & Park, Crystal L. (2021). The psychology of religion and spirituality: How big the tent? Psychology of Religion and Spirituality, 13(1), 3.
Rowatt, W. C. (2002). Attachment to God Scale. Journal for the Scientific Study of Religion, 113(2), 42-56. https://doi.org/https://psycnet.apa.org/doi/10.1037/t00348-000
Sadri, Mohammad Reza; Kaj Baf, Mohammad Bagher; & Ghobari Bonab, Mohammad Bagher. (2014). The role of religion (trust in God) in mental health. New Developments in Psychotherapy, 37-38, 90-109.
Schwalm, Fábio Duarte; Zandavalli, Rafaela Brugalli; de Castro Filho, Eno Dias; & Lucchetti, Giancarlo. (2022). Is there a relationship between spirituality/religiosity and resilience? A systematic review and meta-analysis of observational studies. Journal of Health Psychology, 27(5), 1218–1232.
Tabachnick, Barbara G.; Fidell, Linda S.; & Ullman, Jodie B. (2013). Using multivariate statistics (Vol. 6). Pearson Boston, MA.
Vieten, Cassandra; & Lukoff, David. (2022). Spiritual and religious competencies in psychology. American Psychologist, 77(1), 26.